Van onverbiddelijke verzetsheldinnen tot strijdlustige feministen: de Nederlandse geschiedenis kent krachtige vrouwen met verhalen die het verdienen om te worden verteld. Niet alleen in boeken of documentaires, maar ook op plekken waar hun voetstappen nog voelbaar zijn. In dit artikel nemen we je mee langs vijf vrouwen en hun indrukwekkende levensverhalen, gekoppeld aan plekken in Nederland waar je hun verhalen écht kunt beleven. Laat je inspireren en verwonderen door deze vrouwen, die zich niet lieten tegenhouden door de normen van hun tijd.
1. De vrouwen van Thorn - Vrije vrouwelijke machthebbers
Thorn is een ongelofelijk fotogeniek Limburgs stadje. Het staat bekend om haar vele witte huisjes, monumentale panden en slingerende steegjes, met de Abdijkerk die trots boven het silhouet van de stad uittorent. Maar er is nog iets dat Thorn typeert. Een groot deel van de Thornse geschiedenis waren vrouwen er namelijk de baas. Acht eeuwen lang lag de macht bij een groepje stiftsdames: vrouwen van adellijke komaf. Iets wat helemaal niet normaal was voor die tijd. De vrouwen waren zelfstandig en hadden een duidelijke eigen wil en dat terwijl de rest van de wereld door mannen werd gedomineerd.
De geschiedenis die hierbij hoort gaat terug tot het jaar 992. Een graaf en zijn vrouw stichtten in Thorn een abdij: een familieklooster waarvan dochter Benedicta de eerste abdis werd. Het vormde in de jaren erna steeds meer tot een stift, wat je als een exclusief, wereldlijk georiënteerd vrouwenklooster kunt zien. De stiftsdames kozen steeds hun abdis uit in hun eigen groep. Deze abdis oefende wereldlijke macht uit. In de adellijke stift was veel luxe en vrijheid. Die vrijheid bestond omdat de vrouwen geen kloostergelofte hoefden af te leggen. Napoleon maakte eind van de 18e eeuw een eind aan de zelfstandigheid van het ministaatje, en dus ook van de stiftsdames. Maar het feit dat zó lang een groep vrouwen zó machtig was… Dat vergeten we niet meer.
Tijdens een georganiseerde wandeling onder leiding van een gids in Thorn ontdek je de verhalen van deze vrouwen. Terwijl je langs de bekende witte huisjes wandelt, leer je de Thornse vrouwelijke machthebbers beter kennen. Nog een tip: het boek Het Wilde Vrouwenpad van Brigitte Ars. Brigitte verkende meerdere internationale ‘vrouwenpaden’, oftewel routes waar historische verhalen van avontuurlijke en vrijgevochten vrouwen centraal staan. Een wandeling door Thorn is daar één van. Een aanrader!
2. Aletta Jacobs - Vechter voor de kiesrechten van vrouwen
Aletta Jacobs gaf Nederlandse vrouwen in de negentiende eeuw een stem. Letterlijk, want dankzij haar mochten vrouwen in 1922 voor het eerst naar de stembus. Maar dat is niet het enige waar Aletta als vrouw een strijdlustige houding in aannam. Aletta, geboren in 1854, weigerde namelijk ook om het traditionele pad te volgen dat haar naar de damesschool bracht. In plaats daarvan wilde ze haar droom waarmaken: arts worden. Het kostte haar wat overtuigingskracht bij minister Thorbecke, maar uiteindelijk mocht ze studeren aan de Universiteit van Groningen. Ze stond als vrouw haar mannetje op de universiteit – waar op dat moment alleen maar mannen rondliepen – en rondde als eerste vrouw succesvol haar studie af. Aletta opende uiteindelijk op 23-jarige leeftijd haar eigen huisartsenpraktijk. Opnieuw een primeur, want ze was in Nederland de allereerste vrouwelijke huisarts die afstudeerde aan de universiteit.
Ze had een groot kloppend feministisch hart en zette zich vanuit haar positie in voor de vrouwelijke medemens. Wist je dat ze als eerste (vrouwelijke) arts het pessarium als voorbehoedsmiddel promootte onder vrouwen? En dat ze streed voor betere werkomstandigheden voor kassajuffrouwen, die vijftien uur per dag in een winkel moesten staan? Dankzij haar kwam in 1902 een wet die zitmogelijkheden verplicht stellen voor winkelmedewerkers. Je kunt je vast voostellen hoeveel verlichting dat gaf aan de ruggen, knieën en gewrichten van deze hardwerkende vrouwen.
Aletta Jacobs inspireert. Ze is een boegbeeld van de Nederlandse geschiedenis, en dan vooral op het gebied van feminisme. In de voetsporen van Aletta treden? Dat kan in Sappemeer, een plaats vlak bij de stad Groningen. Tijdens een vijf kilometer lange wandeling kom je langs allerlei historische sporen uit Aletta’s leven. Zoals haar geboortehuis, maar ook het voormalige HBS: de plek waar ze naar school ging. Neem alvast een voorproefje van de wandeling op de website van visitgroningen.nl.
3. Wilhelmina Drucker - Een fanatieke feministe
Nog een inspirerende pionier in het feminisme in Nederland: Wilhelmina Drucker. Ook wel ‘IJzeren Mina’ genoemd, een naam die iets zegt over haar fanatisme als feminist. Wilhelmina was een Amsterdamse politica en schrijfster die streed voor de rechten van vrouwen. In 1889 richtte ze de Vrije Vrouwen Vereeniging op (VVV). Dat deed ze omdat ze merkte dat in de Sociaal-Democratische Bond – de partij waar ze toen actief was – te weinig de belangen van vrouwen werden behartigd. Wilhelmina hield geen blad voor de mond. Als het op vrouwenrechten aankwam, durfde ze zich uit te spreken.
De economische afhankelijkheid van vrouwen en ongelijkheden in het huwelijksrecht zijn slechts een greep uit de onderwerpen die ze besprak. Ze schreef ontelbaar veel artikelen waarin ze haar feministische stem liet spreken. Ken je de Dolle Mina’s nog, de activistische, feministische beweging die eind jaren zestig op touw werd gezet? De naam van deze groep is afgeleid van Wilhelmina Drucker. En ja, Wilhelmina streed haar strijd ook samen met Aletta Jacobs. In 1894 richtten de twee heldinnen de Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht (VVK) op.
Wil je de strijdlust van Wilhelmina zelf voelen? Wandel dan de Vrouwenkiesrechtwandeling door Amsterdam. In 2,5 uur tijd kom je langs allerlei plekken die belangrijk waren in de historie rondom vrouwenkiesrecht. Meerdere plekken zijn herinneringen aan Wilhelmina, zoals haar geboortehuis aan het Kattengat. Je vindt de complete wandeling op de website van artia.nl.
4. Hannie Schaft - Heldin van het verzet in de Tweede Wereldoorlog
Hannie Schaft is een verzetsheldin die actief was tijdens de Tweede Wereldoorlog. De Haarlemse is de bekendste vrouwelijke verzetsstrijder die ons land gekend heeft. Toen de oorlog in 1940 in ons land uitbrak, was ze een studente. Dat stopte toen de Duitsers van alle studenten een loyaliteitsverklaring eisten. Ze sloot zich in 1943 aan bij de Raad van Verzet. Hannie was onverschrokken en vastberaden om haar strijd tegen de vijand te leveren. De lijst aan heldendaden is eindeloos. Ze gaf informatie door over Duitse verdedigingswerken, verspreidde verboden kranten, vervoerde wapens, regelde valse identiteitsbewijzen en begeleidde onderduikers naar nieuwe schuilplaatsen. En als het moet, was ze niet bang om de vijand direct uit te schakelen – ook als daar geweld bij kwam kijken.
Omdat ze zelf een vals identiteitsbewijs had, kon ze vrij makkelijk aan informatie komen en zich lange tijd vrij bewegen. De naam ‘Hannie’ – afgeleid van Johanna Elderkamp – gaf ze zichzelf dan ook pas in 1944, toen ze een nieuw persoonsbewijs kreeg. Hannies eigenlijke naam is namelijk Jannetje Johanna Schaft. Uiteindelijk heeft Hannie haar heldendaden met de dood moeten bekopen. Op 17 april 1945, slechts drie weken voor de bevrijding van Nederland, werd ze vermoord door de vijand. Een slordig graf in de duinen is alles wat ‘het meisje met het rode haar’ nagelaten kreeg. Zand erover – alsof Hannie makkelijk zou worden vergeten.
Gelukkig is dat niet het geval. Hannie werd later opnieuw begraven op de Erebegraafplaats Kennemerduinen, vlak bij Bloemendaal. Op deze serene plek rust ze tussen haar mede-verzetsstrijders. Je kunt deze indrukwekkende begraafplaats bezoeken en combineren met een wandeling door de Kennemerduinen. Het verhaal van Hannie komt ook aan bod in het Verzetsmuseum in Amsterdam. Daar zie je onder andere haar vermommingsbrilletje liggen.
5. Entgen Luijten - De laatste heks van Nederland
Zo’n drie eeuwen lang, tussen 1450 en 1750, was Europa in de ban van hekserij. Er was een hardnekkig geloof in het bestaan van heksen: mensen die met onverklaarbare bovennatuurlijke krachten kwaad deden en een pact met de duivel hadden. Maar liefst 80% van de beschuldigden hiervan was vrouw. Een van hen was Entgen Luijten, de laatste vrouw die in Nederland als heks werd vervolgd en vermoord. De dood was toen een vrijwel onvermijdelijk gevolg van de heksenvervolging.
Entgen stond hetzelfde lot te wachten. Ze was een slimme vrouw met veel kennis van de natuur: iets dat ze graag gebruikte om anderen te helpen. Door een paar beschuldigingen – waarbij anderen ervan overtuigd waren dat Engten hen ziek maakte – versterkte het geloof dat ze een heks was. Entgen wachtte opsluiting in de kerker van Kasteel Limbricht. Daar zat ze maanden te wachten op haar proces, terwijl ze beschuldigingen bleef ontkennen. De hulpeloze vrouw kwijnde weg in de kerker. Ze werd na enkele maanden gevangenschap levenloos gevonden in haar verblijfplaats. Of ze zichzelf bevrijdde uit haar hel of werd vermoord, is een vraag die nog altijd onbeantwoord blijft.
Je kunt Kasteel Limbricht nog steeds bezoeken. We tippen je de historische podcastroute, waarin het verhaal van Entgen Luijten uitgebreid aan bod komt. Terwijl het verhaal in je oren klinkt, wandel je tussen de kasteelmuren waar zoveel historie huist. Tijdens de route kun je zelfs de kerker bekijken waar Entgen haar laatste levensfase doorbracht. Je boekt de podcasttour op de website van kasteel-limbricht.nl. Overigens is het boek ‘De heks van Limbricht’ van Susan Smit ook een aanrader. In deze op historische feiten gebaseerde roman word je vanaf de eerste bladzijde meegesleurd in het verhaal van Entgen Luijten.
Laten we de verhalen van deze vrouwen verder vertellen. Ze zijn te bijzonder om los te laten, vind je niet?
Liefs,
Jeske
